Юуны ѳмнѳ тов тодорхой концепцитой байх хэрэгтэй байна. Дэлхийн улс гүрнүүд хѳгжил, соёл иргэншлээрээ 3 чиг баримжаагаар хуваагдаж байгаа нь хэн бүхний мэддэг зүйл. 

 

Нэгд, эдийн засгаа хүчирхэгжүүлж дэлхийд нѳлѳѳгѳѳ чангатгах зорилготой 20 орчим манлайлах гүрний бүлэглэл оршиж байна. Тэд бол үйлдвэрлэгч гүрнүүд. Ёстой л нэгд, эдийн засаг хоёрт, эдийн засаг гуравт, эдийн засаг гэсэн бодлогыг барьж, эдийн засгийн тэлэлтээр ард түмнийхээ нийгмийн асуудлыг шийдэж явдаг ѳндѳр хѳгжилтэй орнууд. Тэдний хооронд эдийн засгийн хүчин чадлын би үхэхээр чи үх гэсэн байнгын ширүүн ѳрсѳлдѳѳн явагдаж байна. Түүндээ тив алгассан улс тѳрийн том том эвсэл, бүлэглэлүүдийг ашиглаж, зарим нь хожиж нѳгѳѳ нь унаж байдаг. Тухайлбал Америк Оросыг ганцаардуулахын тулд занар олборлолтоор нефть, шатдаг хийн үнийг 3 дахин унагалаа гэнгүүт Орос нь маш түргэн маневр хийж тэргүүлэх салбарын механизмаа ѳѳрчлѳн байлдааны онгоц бѳѳнѳѳр үйлдвэрлэж, Ойрхи дорнодын орнуудад нийлүүлж хэдэн миллиардын ашиг олчих жишээтэй. Франц цѳмийн хѳдѳлгүүрт далайн хѳлѳг онгоц нийлүүлэхээ зогсоолоо гэнгүүт баярлалаа гэж хэлээд ѳѳрсдѳѳ үйлдвэрлээд хэдэн зуун мянган хүнийг ажилтай болгочих гэх мэт. Ингэхийн тулд тогтолцоогоо ѳѳрчилсѳн юм байхгүй. Европоос Орост эмбарго тавилаа гэнгүүт дотоодын газар тариалан, хүнсний үйлдвэрлэлээ 10 дахин ѳсгѳж харин ч хожиж байх жишээтэй. Ингэхийн тулд үндсэн хуулиндаа огтхон ч гар хүрээгүй. Ашигт малтмал, олборлолтын бүтээгдэхүүний үнэ унангуут Хятад түүнийг дагаад хэд хэдэн орнууд үндэсний валютийн ханшаа унагачих жишээтэй. Иймэрхүү мѳчлѳгийн бодлого хийхийн тулд тѳрийн тогтолцоогоо ѳѳрчлѳѳгүй. Манайх болохоор дэлхийн хүчирхэг гүрэн биш мѳртлѳѳ тэдний бодлогыг хуулбарлан дууриаж хѳлд нь үрэгдчих гээд, ѳѳрѳѳ санаачилгаараа хѳлѳѳ хѳлдѳѳчихѳѳд тогтолцооноос боллоо гээд гүрийгээд байх шиг санагддаг. Газар дороо их баялагтай байгаа нь их гүрэн, их гүрний бодлогыг хуулбарлах, эвслүүдэд шуугиж ороо л элсээд байх ёстой гэсэн үг огтхон ч биш.  Томоохон цэрэг, улс тѳрийн эвслийн гишүүн болох нь яг үнэндээ бол эргэж орж ирдэггүй, үргүй зардал, эрсдэл. 

Бодлого хѳрсѳнд буухгүй бол хѳгжил ирэхгүй. Хѳгжил аяндаа ирэхгүй, том гүрнүүд бидэнд хѳгжил бэлэглэхгүй, бид ѳѳрсдѳѳ л мачийж хѳдѳлмѳрлѳж гэмээ нь хѳгжлийн замаа олно.

 

Дараагийн хэсэг бүлэг орнууд болохоор дэлхийн эдийн засгийн ѳрсѳлдѳѳнд оролцохгүй, эдийн засгаа хүчирхэгжүүлэх бодлого барихгүй иргэддээ амьдралын таатай орчин бүрдүүлэх концепцыг л ягштал баримтлаж, эдийн засгаа солонгоруулан тайван замаар хѳгжиж байна. Тийм орнууд эдийн засгийн хямралд ѳртѳх нь гайгүй байдаг болтой. Норвеги, Швед, Люксембург, Дани, Австри, Лихтенштайн, Польш, Унгар...олон орны жишээнээс энийг тандаж болно. Тэдэнд эдийн засгаар ѳрсѳлдѳѳд байх сонирхол, шаардлага ч байхгүй, ард түмнээ эрхэлсэн ажилтай, хүнээ тайван, эрүүл, чинээлэг амьдруулах л бодлого барьдаг болохоор  иргэний нийгмийн хѳгжлийн чиг баримжаатай улсууд гэж нэрлэдэг болтой. Эдийн засгаа хѳгжүүлэхгүйгээр тавлаг орчин бүтээх арга байхгүй гэцгээдэг. Гэтэл хүмүүсийн хѳдѳлмѳрлѳх орчин нѳхцлийг л бүх талаар нь хангаад, орчныг нь ѳѳрчлѳѳд байхад макро эдийн засгийн ѳсѳлтѳѳр хѳѳцѳлдѳѳд байх шаардлагагүй  байдаг юм байна, энд л хамаг учир нь байгаа юм билээ. Олигархиудаас царай алдан гуйдаггүй, банкнаас зээл авдаггүй мѳртѳѳ шударгаар, мѳрѳѳрѳѳ ажлаа хийцгээгээд л хэр таарсан дундаж хэмжээнд хэнээс ч дутахгүй, зовлон багатай амьдраад байдаг айл байдаг даа, за тиймэрхүү л юм.

 

Манайх шиг, шударгаар хѳдѳлмѳрлѳсѳн нь хохирдог овсгоотой нэг нь хождог юм тэнд үнэхээр байхгүй. Нийгмийн баялгийн шударга хуваарилалт нь үй түмэн стандартаар эрх зүйн орчин үүсгэн зохицуулагдчихсан байдаг. Хѳдѳлмѳрийн хууль нь хүртэл тунхаг ( manifesto), хѳдѳлмѳрийг дээдлэн алдаршуулсан, хѳдѳлмѳр эрхлэж байгаа нь ажилгүйгээсээ давуу эрхтэй байхаар тунхагласан байдаг юм билээ. Тохиолдлын хѳдѳлмѳр, далд орлогыг дээд зэргээр хумьдаг, хүн бүхэн албан ёсоор хѳдѳлмѳрлѳдѳг тогтолцоо бий болчихсон. Эдгээр орнуудын хѳдѳлмѳрийн хѳлсний доод хязгаар гэхэд л дунджаар 2000 евро байх жишээтэй. Хѳдѳлмѳрийн үр шимээсээ татвар тѳлѳх нь дарамт биш, хүний эрх, нэр хүнд, алдрын хэрэг ( dignity) байдаг юм байна. Гар дээр нь маш их мѳнгѳ олгоно, татвар нь дагаад маш ѳндѳр ногдоно. Ингэснээр мѳнгѳний эргэлт хурдасч улс баяждаг байна. Тиймээс ч улсын тѳсѳв нь хүртэл цоорхойгүй, тогвортой байдаг болтой. Манайх, нийгмийн ийм ѳндѳр ухамсарт хүрэх бол хүмүүсийн ярьдгаар хол байгаа нь үнэн, гэхдээ л хэзээ нэгэн цагт, хэн нэгэн нь эхлүүлэх л ёстой юм байгаа биз дээ. Аль болохоор эрт л эхэлвэл тѳдий чинээ сайн байж л таарна.

Хѳгжлийн ийм концепц л манайд зохимжтой мэт. Мэдээж хангалттай мѳнгѳн капитал хуримтлуулах, үндэсний онцлогоо харгалзах, ухамсраа бэлтгэх, урьдчилан шийдэх юмнууд зѳндѳѳ л гарна. Гэхдээ хүндрэлээс гарах ѳѳр концепци харагдахгүй байгааг бодолцох ёстой л доо. Ажил хийхгүйгээр хүнд байдлаас гарахгүй, хѳгжихгүй, ѳѳр гарц байхгүй гэсэн үг. Ажлын фронтыг хумих биш ѳргѳсгѳж мѳнгѳний эргэлтээ түргэсгэн хямралаас гарна гэсэн санаа.

 

 

Гарын доорх арга механизмууд:  Хѳрѳнгѳ оруулалт их шаардахааргүй, шууд аваад хэрэглэчихмээр, хѳдѳлмѳрт чиглэсэн ойрын зайн бодлого, механизм ч зѳндѳѳ л байх юм. Жишээ нь, тэтгэвэр, даатгал, цалин, үл хѳдлѳх ѳмч хѳрѳнгѳ...гээд иргэний асуудал хариуцсан тѳрийн байгууллагууд хагас бүтэн сайнд ажиллаад аль нэг гаригт амардаг туршлага байна. Энэ бол баялаг бүтээгчдэд хѳдѳлмѳрлѳх цагийн боломж нѳхцлийг илүү олгож байгаа бодлого. Иргэдэд хандсан, хѳдѳлмѳрлѳх нѳхцлийг нь дээдэлсэн ѳѳр  маш олон зүйлээс ч үлгэр авч болмоор, их гүрнүүдийг дуурайж гүйснээс л хамаагүй дээр байх болно.  УИХ-д ѳргѳн барьсан хѳдѳлмѳрийн шинэ хуулийн тѳслийг судлаж байгаа. Тодорхой концепцигүй, хѳдѳлмѳр хийж байгаа хүмүүсийхээ эсрэг хандсан аястай, улаан түүхий ийм тѳслийг Засгийн газар буцаагаад татчихсан нь дээр юм шиг санагдсан шүү. Энэ тал дээр, хѳдѳлмѳрѳѳр платформ хийсэн улс тѳрийн хүчнүүд үндэслэлтэй, чангахан дуугарах ёстой байх. Хѳдѳлмѳрийн шинэ хуулийг ард түмний санал авахгүйгээр гаргах зам байхгүй л дээ.

 

Босоо, хэвтээ тэнхлэгийн огтолцол: Энэ бол тѳрийн удирдлагын маш чухал механизм юм. Монгол улс босоо тэнхлэгийн удирдлага дангаар хѳгжсѳн хэвтээ тэнхлэгийн удирдлагын механизм тѳдийлэн сайн хѳгжѳѳгүй улс орон. Энэ нь нийгмийн суурь харилцааг тѳлѳвшүүлэх арга зам мухардмал байгаатай адил. Хямралаас гарахад хэвтээ тэнхлэгийн удирдлага ус агаар шиг чухал болох нь манайтай ойролцоо улс орнуудын туршлагаас илт байна. Хамгийн гол нь энэ 2 тэнхлэг хаана очиж огтлолцож, уялдаж систем үүсгэж байна гэдэг нь чухал байдаг юм байна. Хойд хѳрш гэхэд хэвтээ удирдлагаа ерѳнхийлэгч нь, салбар, технологийн удирдлагаа ерѳнхий сайд нь авч явдаг, огтлолцох цэг нь ерѳнхийлэгч дээрээ байдаг. Гэтэл, европын Герман, Австри гээд зарим орнуудад мужийн удирдлага нь салбарын яамдаас илүү статустай байх практик байна. Германы Баваар муж гэхэд л гадаадад консулын газар нээх эрхтэй байх жишээтэй. Мужийн хурлаар салбарын  сайдын сонсголыг авч хэлэлцэж ч байх шиг. Мэдээж монитар, унитар удирдлагын тогтолцооны ялгаа нѳлѳѳлдѳг л байх, гэхдээ л тэнхлэгийн удирдлагыг механизм талаас нь сонирхон судалмаар улс орнууд их байдаг юм билээ. Нутаг захиргааны аймгийн хуваарь бол манайд социализмаараа үлдсэн, маш их хоцрогдсон, улс орны хѳгжилд чѳдѳр тушаа болж байгаа нүсэр том даргалах систем. Энэ механизмыг зах зээлийн тогтолцоонд нийцүүлэн зохицуулж ѳѳрчлѳхгүйгээр  улс орны хѳгжил дэвшлийн талаар яриад ч хэрэггүй байх. Заавал эдийн засгийн бүс болгохдоо гол нь биш, ядаж л аймгийн тоог цѳѳлѳѳд, чанаржуулаад, бие даагаад гадаадын зах зээлд гарчих хэмжээнд хүргэж томсгох шаардлага бол амьдралаас ургаж байгаа.  Удирдлагын механизмыг нь ѳѳрчлѳх замаар л реформ хийхгүй бол үнэндээ орон нутгийн удирдлага ч гэж дээ отог, омгийн зохион байгуулалт гэж ч хэлж болохоор л байгаа шүү дээ. Нутгийн Зѳвлѳл үйл ажиллагаа явуулаад, хүмүүс дэмжээд байгааг шүүмжлэх бус нѳгѳѳ талаас нь харахаар орон нутаг, ард түмэн хэвтээ тэнхлэгийн үйл ажиллагааг инстинктээрээ хүсээд байгаа юмуу даа гэж ойлгохооргүй байна гэж үү.  Цахим хѳгжсѳн, зам харгуй тавигдаж байгаа ѳнѳѳгийн нѳхцѳлд алслалт гэдгээр хориглох шалтгаан байхгүй болсоон.